Neden Bağımlı Oluruz? Nörokimyasal Süreçler ve Beyin Değişimleri
Neden Bağımlı Oluruz? Nörokimyasal Süreçler ve Beyin Değişimleri
MADDE BAĞIMLILIĞI NÖROBİYOLOJİSİ
Bizler evrimsel olarak ödüllendirici, keyif verici, rahatlatıcı ve uyarıcıları aramış arzulamış, tehdit edici ve acı verici şeylerden de uzaklaşmış ve kaçmışızdır. Evrimsel olarak acıdan kaçmış zevkli olana çekilmişizdir. Bu vazgeçilmesi zor bir koşullanmadır. Dolayısıyla herkes az çok bir şekilde bir şeylere bağımlıdır diyebiliriz: Bu davranışın temel aracı molekülü dopamindir. Diğerleri Serotonin, GABA, Glutamat ve opioidler gibi kimyasallardır.
Uyuşturucular da bu mekanizmayı uyarır ve yeni sinirsel adaptasyonlara neden olur. Bağımlılığın beyinde ki temel lokasyonu Nücleus accumbes (NAc) dir. İlk bilinmesi gereken çekirdektir. Striatumun aşağı kısmında yer alır ve motivasyon, ödül algısı, bağımlılık mekanizmaları ve duygu durum düzenlemesiyle ilişkilidir. Limbik sistem ile motor sistem arasında bir köprü görevi görerek, ödüle yönelik davranışları şekillendirir.
Alkol, nikotin, kokain, amfetamin gibi maddeler dopaminerjik sistem üzerinden NAc’yi doğrudan etkileyerek bağımlılık oluşturur. Madde kullanımı sırasında dopamin seviyeleri yükselir ve bu da beynin “ödül” olarak algıladığı bir durum yaratır. Uzun süreli madde kullanımı, NAc’deki reseptörlerin duyarsızlaşmasına ve tolerans gelişmesine yol açar. Dolayısıyla aynı keyiflendirici ödül hissi için her defasında daha fazla madde tüketimine yol açar
Yukardaki görseli biraz açacak olursak:
1. Mesolimbik Yol (Mavi) – Ödül ve Bağımlılık Sistemi
• Başlangıç: Ventral Tegmental Alan (VTA)
• Hedef: Nucleus Accumbens ve Limbik Sistem
• Görevi: Ödül, motivasyon ve bağımlılıkla doğrudan ilgilidir. Madde kullanımı dopamin salınımını artırarak bu yolu aşırı aktive eder ve “zevk” duygusunu pekiştirir. Bu durum, kişinin maddeyi tekrar kullanma isteğini güçlendirir.
2. Mesokortikal Yol (Mor) – Düşünme, Duygusal Düzenleme
• Başlangıç: Ventral Tegmental Alan (VTA)
• Hedef: Prefrontal Korteks
• Görevi: Bilişsel işlevler, dikkat, dürtü kontrolü ve karar verme süreçlerinden sorumludur. Bağımlılıkla ilişkisi, tekrar eden madde kullanımının bu yolu bozarak dürtü kontrolünü azaltması ve bağımlılığın pekişmesine neden olmasıdır.
3.Nigrostriatal Yol (Pembe) – Hareket Kontrolü
• Başlangıç: Substantia Nigra
• Hedef: Striatum
• Görevi: Motor kontrolü sağlar. Parkinson hastalığında bu yolun bozulması titreme ve hareket kaybına neden olur. Bağımlılıkla ilişkisi dolaylıdır; uzun süreli madde kullanımı, bu yolda değişikliklere neden olarak motor kontrol bozuklukları yaratabilir.
4. Serotonin Yolu (Kırmızı) – Duygudurum ve Ruh Hali
• Başlangıç: Raphe Çekirdekleri
• Hedef: Geniş beyin bölgelerine yayılır.
• Görevi: Ruh hali, uyku, iştah ve kaygıyı düzenler. Madde bağımlılığı sürecinde serotonin dengesinin bozulması, depresyon ve anksiyete gibi durumları kötüleştirebilir.
Madde kullanımı, özellikle mesolimbik yol üzerinden dopamin seviyelerini yapay olarak artırır ve ödül hissini güçlendirir. Zamanla beyin bu yüksek dopamin seviyesine alışır ve doğal ödüllere karşı duyarsızlaşır. Sonuç olarak:
• Kişi maddeyi tekrar tekrar kullanmak ister (bağımlılık gelişir).
• Mesokortikal yolun bozulması dürtü kontrolünü zayıflatır, kişi maddeyi bırakmakta zorlanır.
• Serotonin sisteminin bozulması depresyon ve kaygıya yol açarak bağımlılığın devam etmesine katkıda bulunur.
En güçlü uyarıcı ve en hızlı yoğun salgılatıcı madde metamfetamindir. Kullanıcıların yarısı 2 yıl içinde orta veya ağır bağımlı hale gelirler…. En hızlı bağımlılık şekli enjeksiyon ve sigara sarma yöntemidir. Dediğimiz gibi ne kadar hızlı ve yoğun dopamin salgısı olursa bağımlılık o oranda gerçekleşir. Burundan çekme (snorting) veya ağız yoluyla kullanımda risk görece daha düşüktür.
Farklı Uyuşturucu Maddelerin Dopamin Üzerine Etkileri ve Bağımlılık Mekanizmaları
Alkolün Bağımlılık Mekanizması
Alkol, doğrudan dopaminerjik nöronları hedef almasa da dolaylı mekanizmalar aracılığıyla nucleus accumbens'te dopamin seviyelerini artırarak bağımlılık oluşturur:
- GABA sistemini güçlendirerek inhibitör sinyalleri artırır, böylece yatıştırıcı, anksiyolitik ve rahatlatıcı etkiler oluşturur.
- Mu-opioid reseptörlerini aktive ederek endorfin salınımını artırır ve ödüllendirici etki sağlar.
- Endokannabinoid sistemi uyararak ödül mekanizmasını tetikler.
- Ventral tegmental alandaki (VTA) dopaminerjik nöronları aktive ederek nucleus accumbens'te dopamin salınımını artırır.
- Dolaylı olarak endojen opioid ve kannabinoid sistemlerini etkileyerek ödüllendirici etkileri güçlendirir.
Nikotin ve Bağımlılık Mekanizması
Nikotin, α4β2 nikotinik asetilkolin reseptörlerini (nAChR) aktive ederek dopaminerjik nöronları doğrudan uyarır. Böylece dopamin salınımını artırarak bağımlılığa neden olur.
- Nikotinik reseptör desensitizasyonu, sigara içen bireylerde stres ve anksiyete düzeylerini azaltarak bağımlılığı pekiştirir.
Kannabis (Esrar) ve Sentetik Kannabinoidler
Kannabisin bağımlılık yapıcı etkileri, tetrahidrokannabinol (THC) tarafından sağlanır. THC, CB1 reseptörlerinekısmi agonist olarak bağlanarak GABA ve glutamat salınımını modüle eder.
- VTA'daki dopamin nöronlarının aktivasyonunu artırarak nucleus accumbens'te dopamin seviyesini yükseltir.
- CBD (Kannabidiol) doğrudan CB1R agonisti olmadığı için bağımlılık yapıcı özellik göstermez.
- Sentetik kannabinoidler, CB1 reseptörlerine daha güçlü bağlanarak daha yüksek bağımlılık potansiyeline sahiptir.
Amfetaminler ve Kokainin Etki Mekanizması
Bu maddeler, dopaminerjik sistem üzerinde doğrudan etki ederek bağımlılık oluşturur:
- Amfetaminler, dopamin salınımını artırır ve geri alımını engelleyerek uzun süreli uyarıcı etki oluşturur.
- Kokain, dopamin taşıyıcısını (DAT) bloke ederek dopaminin nöronal geri alımını engeller, böylece ödül hissini güçlendirir.
- Metamfetamin, dopamin sistemine en fazla zarar veren maddelerden biridir ve kalıcı nörolojik hasarlara yol açabilir.
Opioidlerin Etki Mekanizması
Opioidler, VTA’daki GABAerjik nöronlarda bulunan mu-opioid reseptörlerini aktive ederek dopaminerjik nöronları disinhibe eder. Bu, nucleus accumbens'te dopamin salınımını artırarak bağımlılığı pekiştirir.
- Bağlanma gücü sırasına göre: Fentanil >> Heroin > Morfin
- Fentanil, mu-opioid reseptörlerine en güçlü bağlanan opioiddir ve bağımlılık riski en yüksek maddelerden biridir.
İnhalanlar (Uçucu Maddeler) ve Bağımlılık Mekanizması
İnhalanlar, merkezi sinir sistemi üzerinde birden fazla nörotransmitter sistemi etkileyerek bağımlılık oluşturur:
- NMDA reseptör aktivitesini azaltarak glutamaterjik sinyalleri baskılar.
- GABA ve glisin reseptör aktivitesini artırarak yatıştırıcı etki oluşturur.
- Dopamin salınımını artırarak ödül mekanizmasını aktive eder.
Benzodiazepinler ve Barbitüratlar
Bu maddeler, GABA reseptörlerini modüle ederek inhibisyonu artırır ve dopaminerjik sistemi etkileyerek bağımlılık oluşturur.
- Anksiyolitik, sedatif ve hipnotik etkiler gösterirler.
Halüsinojenlerin Etki Mekanizması
Halüsinojenler, 5-HT2A serotonin reseptörlerine agonist olarak bağlanarak algı, ruh hali ve bilişsel süreçleri değiştirir.
- Dopamin sistemini doğrudan etkilemezler ve klasik anlamda bağımlılık oluşturmazlar.
- LSD, psilosibin, meskalin ve DMT bu gruba girer.
MDMA ve NMDA Reseptörleri
MDMA (Ekstazi), serotonin, dopamin ve norepinefrin seviyelerini artırarak güçlü uyarıcı ve halüsinojenik etkiler gösterir.
- Ketamin ve Memantin, NMDA reseptör antagonisti olarak kullanılır ve tıbbi olarak reçete edilebilir.
- MDMA’nın tıbbi kullanımı Türkiye’de yasak olup, yasadışı bir madde olarak kabul edilir.
Türkiye’deki Yasal Durum
Uyuşturucu maddelerin yasal statüsü Sağlık Bakanlığı ve ilgili düzenleyici kurumlar tarafından belirlenir. Reçeteli ilaçlar yalnızca doktor kontrolünde kullanılmalıdır, yasadışı maddelerin bulundurulması ve kullanımı ciddi yasal yaptırımlara tabidir.
- Yasal opioidler: Morfin, Tramadol
- Yasadışı opioidler: Heroin
- Yasal uyarıcılar: Metilfenidat (Ritalin)
- Yasadışı uyarıcılar: Kokain
- Kannabinoidler: THC içeren ürünler
Sonuç: Bağımlılık yapan maddeler, dopaminerjik sistem ve diğer nörotransmitter ağlarını farklı mekanizmalarla etkileyerek ödüllendirici ve pekiştirici etkiler oluşturur. Bu maddelerin bağımlılık potansiyeli, nörobiyolojik etkilerinin şiddetine ve kullanım şekline bağlı olarak değişiklik gösterir. Türkiye’de yasal düzenlemeler, tıbbi kullanımı ve madde bağımlılığıyla mücadele stratejilerini belirlemede kritik bir rol oynamaktadır.